In de Koran vraagt Allah: ‘Alastoe birabbikoem?’ – ‘Ben Ik niet Uw Heer?’
Hij vroeg dat toen alle mensen die ooit zouden leven nog slechts als arwâh – zielen, bestonden. Alle zielen hebben bevestigend geantwoord. (7:173-174). Die onvoorstelbare waarheid die de gehele mensheid heeft ondertekend, is afgekort tot ‘Alast’ in de dichterstaal opgenomen.
Rumi richtte zich in wezen op dat vóórmateriële bestaansmoment, dat hij als een terugverlangen in elke mensenziel vermoedde. Zijn argumentaties zijn voornamelijk aan de intuïtie gericht, wanneer hij met 'Alast' mensen aan dat moment herinnert. Binnen deze context wordt het begrijpen van de openbaring en het nader komen tot God het hoogste doel voor de menselijke rede.
Vanuit dat vertrekpunt -
naar Allah's evenbeeld geschapen,
als ziel eens 'Ja' gezegd,
geen profeet of boodschapper
ooit naar de mensheid gekomen
om mensen ongelukkig te maken,
geen wijs of heilig boek,
of het dient verlichting en inspiratie te brengen - kunnen we misschien nog wel iets van onze wereldgeschiedenis en ons eigen levensverhaal daarin maken.
Daarom begint Rumi zijn uitnodiging met:
Kom, kom, wie je ook bent;
of je christen, jood of heiden bent,
Onze plaats is geen plaats
van wanhoop
Al heb je je eed van berouw
honderdmaal gebroken,
kom terug
Zoiets nietigs ben ik
dat rebelleert tegen het heelal
tegen lucht en aarde, vuur en water;
tegen zes dimensies, vijf zintuigen
rebelleer ik
Lucht, aarde, vuur en water, wat zou het,
zes dimensies, vijf zintuigen
wat stellen ze eigenlijk voor?
Hij vroeg dat toen alle mensen die ooit zouden leven nog slechts als arwâh – zielen, bestonden. Alle zielen hebben bevestigend geantwoord. (7:173-174). Die onvoorstelbare waarheid die de gehele mensheid heeft ondertekend, is afgekort tot ‘Alast’ in de dichterstaal opgenomen.
Rumi richtte zich in wezen op dat vóórmateriële bestaansmoment, dat hij als een terugverlangen in elke mensenziel vermoedde. Zijn argumentaties zijn voornamelijk aan de intuïtie gericht, wanneer hij met 'Alast' mensen aan dat moment herinnert. Binnen deze context wordt het begrijpen van de openbaring en het nader komen tot God het hoogste doel voor de menselijke rede.
Vanuit dat vertrekpunt -
naar Allah's evenbeeld geschapen,
als ziel eens 'Ja' gezegd,
geen profeet of boodschapper
ooit naar de mensheid gekomen
om mensen ongelukkig te maken,
geen wijs of heilig boek,
of het dient verlichting en inspiratie te brengen - kunnen we misschien nog wel iets van onze wereldgeschiedenis en ons eigen levensverhaal daarin maken.
Daarom begint Rumi zijn uitnodiging met:
Kom, kom, wie je ook bent;
of je christen, jood of heiden bent,
Onze plaats is geen plaats
van wanhoop
Al heb je je eed van berouw
honderdmaal gebroken,
kom terug
Zoiets nietigs ben ik
dat rebelleert tegen het heelal
tegen lucht en aarde, vuur en water;
tegen zes dimensies, vijf zintuigen
rebelleer ik
Lucht, aarde, vuur en water, wat zou het,
zes dimensies, vijf zintuigen
wat stellen ze eigenlijk voor?
Horizonnen
De Koran over gezichtspunt of perspectief
'Mettertijd zullen We hen
- door wat
zij waarnemen
aan de verste horizonnen
van de kosmos en in
henzelf -
Onze tekenen volledig bewust maken.' (41:53).
Dat wil zeggen dat wij door continue verdieping en verbreding van ons inzicht
- in de wonderen van het universum
en door een steeds dieper en beter begrip van onszelf: ons eigen innerlijk
- het bestaan van een bewuste Schepper zullen ervaren.
Perspectief:
- het weergeven van diepte door kleur, lijn of sfeer,
- of geometrisch door veelhoeken in hun verbindingslijnen met de hoekpunten in één punt te laten samenkomen
- iemands ‘point of view’, de keuze van een context voor meningen,
overtuigingen en ervaringen
- het vertelperspectief in literatuur; de verteller in verhalen..
- licht aan het eind van het oog..
Koran & Kunst
De Koran als literaire compositie is altijd een inspiratie voor alle schone kunst geweest. We kunnen daarnaast vaststellen dat islamitische kunst zijn belangrijkste bron vindt in het vervaardigen van de Koran als kunstwerk.
Dit boek, waarin de relatie tussen islamitische kunst en spiritualiteit wordt beschreven heb ik nooit gelezen en nooit te pakken kunnen krijgen. Er bestaan vrij veel prachtige plaatwerken en fotoboeken over ‘de kunst van de wereld van de islam’ enzo.. Maar de tekst gaat meestal over ‘Oh, wat mooi’ nooit over ‘wat zegt het?’ Seyyed Hussein Nasr heeft het ongeveer over dezelfde dingen waar ik in mijn veel minder sophisticated ontdekkingsreis door de islamitische kunst steeds over heb gedacht en soms zelfs geschreven. De spirituele boodschap van islamitisch kaligrafie; metafysica, logica en poëzie in het midden oosten; de vlucht van de vogels naar eenheid: meditaties op ‘Attâr’s Mantiq al-tayr; Rumi; islam en muziek; het concept van ruimte; de betekenis van ‘leegte’; kortom: het andere zien.
De tweede beschrijver van islamitische kunst met wie ik mij meteen verwant voelde was Loïs Farûqî. Net als Seyyed Hussein Nasr heb ik haar maar éénmaal in levende lijve ontmoet en dat was op de The Islamic Festival (Londen, 1976) dat elders op deze website summier wordt beschreven. Zij was met haar man, Isma’îl Farûqî, te slank om gezond te zijn en keek door jampotglaasjes met rustige aandacht de wereld in. Zij schreef over islamitische kunst. Hier en daar heb ik een artikel van haar hand gelezen. Misschien moest dat een boek worden of dat is het geworden, maar ik heb het nooit gevonden. Weer diezelfde fascinatie: die geometrische patronen, die kleurverhoudingen, die zeggingskracht in kalligrafie en architectuur; waar komt die vandaan? Zij hakte de knoop door en zei die komt van de Koran! Dat is nogal gewaagd, Kunst vergelijken met de Koran. Wat bedoelt u daarmee?
'Nou', zei Loïs rustig, 'Beide zijn abstract. De Koran heeft ook een abstracte benadering van realistische of naturalistische voorstellingen omdat hij de chronologische verhaallijn als literair organisatorisch principe meestal niet volgt. Net als een islamitisch kunstwerk is de Koran verdeeld in literaire modulen - âyât en soera’s; verzen en
hoofdstukken. Islamitische kunstwerken zijn vaak opgebouwd uit veel onderdelen of modules die worden gecombineerd om een groter geheel: het ontwerp of ‘design’ te vormen. Ieder van deze modulen vormt een eenheid die een bepaalde mate van climax en perfectie in zich draagt. Dit maakt mogelijk om het zelfstandig te zien. Tegelijkertijd vormt het een belangrijk onderdeel van een groter geheel. Zo zijn er meerdere aspecten van de Koran en islamitische kunst met elkaar te vergelijken.'
Op dat thema heb ik zelf lustig voortgeborduurd: Kunst & Koran. Bij de moslimomroep had ik een zesdelige documentaire reeks inhoudelijk voorbereid met dat thema. Niet kunnen verwezenlijken. Eenmalig heb ik er iets van kunnen laten zien in de Mozes en Aäronkerk. Nog een keer zeer beknopt op het Multifestijn in Rotterdam, in de oude Van Nelle fabriek.
Oliver Leaman is de derde door wie ik mij laat inspireren. In zijn Islamic Aesthetics, an introduction, schijft hij electrificerend over elf veel gehoorde misvattingen over islamitische kunst. Hij vraagt zich af waarom de overgrote meerderheid van deskundige
schrijvers over islamitische kunst zich bezighoudt met de geschiedenis ervan en niet de esthetica of de betekenis ervan problematiseert. Precies mijn vraag.
Dus Loïs blijft mijn heldin. Wanneer ik de argumenten van de Kunst & Koran vergelijking aan de traditionalisten onder de moslim kunstkenners voorleg, gaan ze glazig kijken. (Het zijn vooral de traditionalisten die het onderwerp ‘islamitische kunst’ naar zich toetrekken.. Mag dat wel? Kan dat wel? De Koran zó bij Kunst betrekken?)
Precies daar moeten we zijn om over dit onderwerp van gedachten te kunnen wisselen. Maar eerst stel ik Lois Lamya al-Faruqi (Lois Ibsen) (Juli 25, 1926 - Mei 27, 1986), aan u voor: vrouw van Ismail al-Faruqi en een expert op het gebied van Islamic art en muziek. Zij had een B.A. in muziek University of Montana (1948). Zij vervolgde haar studie aan de Indiana University, en verkreeg een M.A.in muziek (1949). Daar ontmoette zij Ismail Raji al-Faruqi en trouwde met hem. Zij werd samen met haar man
vermoord op de ochtend van 27 mei 1986 in haar huis in Pennsylvania. Lois Lamya al-Faruqi schreef samen met haar man The Cultural Atlas of Islam. [Macmillan].
De tweede beschrijver van islamitische kunst met wie ik mij meteen verwant voelde was Loïs Farûqî. Net als Seyyed Hussein Nasr heb ik haar maar éénmaal in levende lijve ontmoet en dat was op de The Islamic Festival (Londen, 1976) dat elders op deze website summier wordt beschreven. Zij was met haar man, Isma’îl Farûqî, te slank om gezond te zijn en keek door jampotglaasjes met rustige aandacht de wereld in. Zij schreef over islamitische kunst. Hier en daar heb ik een artikel van haar hand gelezen. Misschien moest dat een boek worden of dat is het geworden, maar ik heb het nooit gevonden. Weer diezelfde fascinatie: die geometrische patronen, die kleurverhoudingen, die zeggingskracht in kalligrafie en architectuur; waar komt die vandaan? Zij hakte de knoop door en zei die komt van de Koran! Dat is nogal gewaagd, Kunst vergelijken met de Koran. Wat bedoelt u daarmee?
'Nou', zei Loïs rustig, 'Beide zijn abstract. De Koran heeft ook een abstracte benadering van realistische of naturalistische voorstellingen omdat hij de chronologische verhaallijn als literair organisatorisch principe meestal niet volgt. Net als een islamitisch kunstwerk is de Koran verdeeld in literaire modulen - âyât en soera’s; verzen en
hoofdstukken. Islamitische kunstwerken zijn vaak opgebouwd uit veel onderdelen of modules die worden gecombineerd om een groter geheel: het ontwerp of ‘design’ te vormen. Ieder van deze modulen vormt een eenheid die een bepaalde mate van climax en perfectie in zich draagt. Dit maakt mogelijk om het zelfstandig te zien. Tegelijkertijd vormt het een belangrijk onderdeel van een groter geheel. Zo zijn er meerdere aspecten van de Koran en islamitische kunst met elkaar te vergelijken.'
Op dat thema heb ik zelf lustig voortgeborduurd: Kunst & Koran. Bij de moslimomroep had ik een zesdelige documentaire reeks inhoudelijk voorbereid met dat thema. Niet kunnen verwezenlijken. Eenmalig heb ik er iets van kunnen laten zien in de Mozes en Aäronkerk. Nog een keer zeer beknopt op het Multifestijn in Rotterdam, in de oude Van Nelle fabriek.
Oliver Leaman is de derde door wie ik mij laat inspireren. In zijn Islamic Aesthetics, an introduction, schijft hij electrificerend over elf veel gehoorde misvattingen over islamitische kunst. Hij vraagt zich af waarom de overgrote meerderheid van deskundige
schrijvers over islamitische kunst zich bezighoudt met de geschiedenis ervan en niet de esthetica of de betekenis ervan problematiseert. Precies mijn vraag.
Dus Loïs blijft mijn heldin. Wanneer ik de argumenten van de Kunst & Koran vergelijking aan de traditionalisten onder de moslim kunstkenners voorleg, gaan ze glazig kijken. (Het zijn vooral de traditionalisten die het onderwerp ‘islamitische kunst’ naar zich toetrekken.. Mag dat wel? Kan dat wel? De Koran zó bij Kunst betrekken?)
Precies daar moeten we zijn om over dit onderwerp van gedachten te kunnen wisselen. Maar eerst stel ik Lois Lamya al-Faruqi (Lois Ibsen) (Juli 25, 1926 - Mei 27, 1986), aan u voor: vrouw van Ismail al-Faruqi en een expert op het gebied van Islamic art en muziek. Zij had een B.A. in muziek University of Montana (1948). Zij vervolgde haar studie aan de Indiana University, en verkreeg een M.A.in muziek (1949). Daar ontmoette zij Ismail Raji al-Faruqi en trouwde met hem. Zij werd samen met haar man
vermoord op de ochtend van 27 mei 1986 in haar huis in Pennsylvania. Lois Lamya al-Faruqi schreef samen met haar man The Cultural Atlas of Islam. [Macmillan].
De vormentaal van de islam is metafysisch van oorsprong
In de openbaringstekst van de koran werden de eerste moslims - woestijnarabieren -
aangemoedigd de hemelen en de hemellichamen te observeren en onderzoeken.
Dat was geen moeilijke opgave want zij leefden al eeuwen onder dat plafond. De
sky was al heel lang the limit. Bedoeïenen hebben een tent waarvan zij de zijwanden omhoog halen - het is dan alleen nog een dak- en dat betekent Ahlan wa Sahlan, welkom! Onbegrensde gastvrijheid. Een andere omgang met ruimte.
Onafzienbare, steeds van gedaante veranderende woestijnvlakten en de alziende,
op miljarden oogtwinkelingen lijkende sterrenhemel, vormt hun dagelijkse omgeving.
Maar: alles was er al, waarom nog zelf kunst maken?
In de ontstaanseeuw van de islam hebben de moslims zich niet meteen grote
bouwmeesters of kalligrafen getoond, toch werd al een signaal gegeven welke kant
het zou opgaan. De uit de eerste eeuw van de islam daterende Rotskoepel in
Jeruzalem heeft vanaf het begin alle elementen die we nu als typerend voor
'islamitische kunst' beschouwen in zich verenigd. Het spelen met meetkundige
patronen: een koepel op een octagon, de kalligrafie, de geometrische- en
bloemarabesken, zijn van een rustgevende schoonheid die steeds opnieuw kan
worden genoten. In alle takken van kunst heeft dit non-figuratieve denken
een doorbraak veroorzaakt - zeker voor die tijd, maar ook voor de daarop
volgende eeuwen. Niet alleen in de architectuur of de externe en interne
decoraties, maar in de bewerking van alle denkbare materiaal en de muziek en de
schrijfkunst komt deze natuurlijke geneigdheid tot abstractie tot uitdrukking.
Het is misschien wel deze disciplinerende spanning tussen beperking en ontwikkeling die het creatieve vermogen, de productie en de vakkundigheid van de vroege moslimmeesters zo'n stimulans hebben gegeven dat zij een schijnbaar nooit
eindigende stroom van abstract design zijn blijven ontwerpen.
'Het Beeld drukt de werkelijkheid van enig leven op zichzelf uit, het symbool toont die werkelijkheid in verband met andere werkelijkheden en met een centraal idee. Waar de verbeelding niet in de wereld, maar in een god buiten de wereld haar eerste uiting vindt, wordt de verhouding van de wereld tot god haar onderwerp, wordt een hiërarchische bouw van symbolen noodzakelijk.' (Albert Verwey in zijn kritiek
op Herfsttij der Middeleeuwen van Huizinga).
Islamitische schone kunst is Koranische schone kunst
Dat lijkt een opzienbarende mededeling voor mensen die de islam kennen als iconoclastisch en conservatief, een religie die schone kunst afwijst of verbiedt. Ook voor moslims die de islam beschouwen als beeldenstormend of kunstvernietigend, is het onbekend dat de Koran moslims heeft geleid tot esthetische deelname aan vorm en inhoud van een verfijnde culturele omgeving - tót bepaalde kunstvormen en wég van andere. Kunst is vaak een onbekend gebied gebleven omdat men de 'islamitische oorsprong' ervan niet kende. Hoe zou je dan islamitische kunst kunnen zien als geïnspireerd en uitgevoerd door motivatie vanuit de Koran, in kleuren, lijnen, vormen, bewegingen en geluiden? Deze interpretatie kunnen we op een aantal niveaus onderbouwen en rechtvaardigen.
Allah wordt in de Koran beschreven als een transcendent Wezen waarvan geen visuele of andere zintuiglijke waarneming mogelijk is. 'Geen oog kan Hem bereiken … Hij is voorbij elk bevattingsvermogen..' (6:103); 'Niets is Hem gelijk.' (42:11). Zelfs de meest uitputtende beschrijving doet Hem geen recht en kan niet worden weergegeven in enige antropomorfische of zoömorfische uitbeelding. Allah is feitelijk Degene Die elke beschrijving tart en vragen trotseert als: Wie, Hoe, Waar en Wanneer?
Deze in de Koran gepresenteerde absolute eenheid en transcendentie van Allah komt onder meer tot uitdrukking in het begrip tawhied – eenheid of, indien actief geïnterpreteerd: éénmakend of verenigend. Dit idee wordt wel als de kernboodschap van de Koran gezien.
Ook in islamitische kunst komt dit idee – vertaald naar de diverse media, zoals kleur, geluid, taal, etc. – nadrukkelijk naar voren. De Koran maakt in zijn gebruik van symbolen en metaforen zeker gebruik van zichtbare vormen in de schepping om het onzienlijke van de Schepper te representeren.
Het doel van de islamitische esthetiek kon niet worden bereikt met het afbeelden van de mens of de natuur. Het kon alleen worden benaderd door middel van het in werking stellen van de menselijke contemplatie. Prikkelen tot mediteren over kunst; menselijke creaties die de waarneming tot een intuïtie voor het ware of de ultieme werkelijkheid kunnen leiden.
In de ogen van moslims moet islamitische kunst de betekenis vervullen van Lâ ilaha illallâh, er is geen god dan dé God. Een moslim begint dus te zeggen: er is geen god… Deze woorden van het geloofsbeginsel van de islam brengen aan de ene kant ‘het volledige anders zijn van God’
tot uitdrukking, anders dan al het zichtbare, hoorbare, tastbare, etc. Terwijl kunst het van de zintuigen moet hebben. Maar de laatste woorden: 'dan dé God', geven de opdracht de schoonheid te scheppen waarmee iets van het goddelijke wordt weergegeven.
'Er is geen god', betekende dat al het figuratieve al goddelijk verbeeld was en niet meer hoefde te worden verbeeld. Wanneer verbeelding en kunst iets met de goddelijke vonk en intuïtief observeren van het oneindige te maken moesten hebben, kon dat alleen maar in abstractie worden uitgedrukt. Kunst moet er zijn om de toeschouwer creatief te maken, kunst genieten is niet passief, maar interactief. Vanuit de islamitische kosmologische gedachte hadden vooral de mystici behoefte om de verhouding tussen Schepper en schepping in kaart te brengen. De oorsprong wordt daarbij
voorgesteld als een punt.
.
Het is in het Arabisch het teken voor 0 en daarmee inderdaad het principe en de oorsprong van alle
getallen. Wanneer we ons die punt in het grote duistere niets voorstellen komt bij moslims de volgende overlevering in gedachten, waarin Allah zegt:
Ik was een verborgen schat
en hield ervan te worden gekend
en ik schiep de schepping
om te worden gekend.
Allah wordt in de Koran beschreven als een transcendent Wezen waarvan geen visuele of andere zintuiglijke waarneming mogelijk is. 'Geen oog kan Hem bereiken … Hij is voorbij elk bevattingsvermogen..' (6:103); 'Niets is Hem gelijk.' (42:11). Zelfs de meest uitputtende beschrijving doet Hem geen recht en kan niet worden weergegeven in enige antropomorfische of zoömorfische uitbeelding. Allah is feitelijk Degene Die elke beschrijving tart en vragen trotseert als: Wie, Hoe, Waar en Wanneer?
Deze in de Koran gepresenteerde absolute eenheid en transcendentie van Allah komt onder meer tot uitdrukking in het begrip tawhied – eenheid of, indien actief geïnterpreteerd: éénmakend of verenigend. Dit idee wordt wel als de kernboodschap van de Koran gezien.
Ook in islamitische kunst komt dit idee – vertaald naar de diverse media, zoals kleur, geluid, taal, etc. – nadrukkelijk naar voren. De Koran maakt in zijn gebruik van symbolen en metaforen zeker gebruik van zichtbare vormen in de schepping om het onzienlijke van de Schepper te representeren.
Het doel van de islamitische esthetiek kon niet worden bereikt met het afbeelden van de mens of de natuur. Het kon alleen worden benaderd door middel van het in werking stellen van de menselijke contemplatie. Prikkelen tot mediteren over kunst; menselijke creaties die de waarneming tot een intuïtie voor het ware of de ultieme werkelijkheid kunnen leiden.
In de ogen van moslims moet islamitische kunst de betekenis vervullen van Lâ ilaha illallâh, er is geen god dan dé God. Een moslim begint dus te zeggen: er is geen god… Deze woorden van het geloofsbeginsel van de islam brengen aan de ene kant ‘het volledige anders zijn van God’
tot uitdrukking, anders dan al het zichtbare, hoorbare, tastbare, etc. Terwijl kunst het van de zintuigen moet hebben. Maar de laatste woorden: 'dan dé God', geven de opdracht de schoonheid te scheppen waarmee iets van het goddelijke wordt weergegeven.
'Er is geen god', betekende dat al het figuratieve al goddelijk verbeeld was en niet meer hoefde te worden verbeeld. Wanneer verbeelding en kunst iets met de goddelijke vonk en intuïtief observeren van het oneindige te maken moesten hebben, kon dat alleen maar in abstractie worden uitgedrukt. Kunst moet er zijn om de toeschouwer creatief te maken, kunst genieten is niet passief, maar interactief. Vanuit de islamitische kosmologische gedachte hadden vooral de mystici behoefte om de verhouding tussen Schepper en schepping in kaart te brengen. De oorsprong wordt daarbij
voorgesteld als een punt.
.
Het is in het Arabisch het teken voor 0 en daarmee inderdaad het principe en de oorsprong van alle
getallen. Wanneer we ons die punt in het grote duistere niets voorstellen komt bij moslims de volgende overlevering in gedachten, waarin Allah zegt:
Ik was een verborgen schat
en hield ervan te worden gekend
en ik schiep de schepping
om te worden gekend.
De kortste verbinding..De beweging van niets naar iets wordt als een lijn tussen twee punten voorgesteld. Vanuit het middelpunt, de oorsprong, wordt met de tweede punt een cirkel getrokken: een mogelijk domein waarbinnen het scheppende middelpunt zich bekend kan maken aan de schepping. Het eerste punt staat voor aangeboren en het tweede punt voor aangeleerd. Een algemene indruk met meerdere mogelijkheden om er iets van te begrijpen, zegt ons vaak meer dan de letterlijke, directe betekenis. Het onbewuste aspect is ruimer. De geest wordt door symbolen sneller geleid naar ideeën buiten de ratio. Het gevoel van kosmische eenheid is zo'n idee. Een patroon kan orde beginnen te scheppen in de verscheidenheid van menselijke ervaringen en in de relaties van de mens tot de wereld die hem omringt, en de talloze lagen werkelijkheid blootleggen waaruit het bestaan is opgebouwd. De bekende arabeskmotieven, met hun kracht en harmonie van het lijnenspel en hun wiskundige helderheid, vormen een voorbeeld van de toepassing van patronen. Dit lijnenspel vindt zowel in architectuur als in bijvoorbeeld tapijtweefkunst, op verschillende, onderling verweven niveaus plaats. Het grondpatroon kan zich oneindig voortzetten, en is in het hele bouwwerk of tapijt aanwezig. |
tussen twee punten..
Van de punt en de lijn, de cirkel en de veelhoek, en het zoeken naar de X in het oneindige
Wanneer verbeelding en kunst iets met de goddelijke vonk en intuïtief observeren van het oneindige te maken hebben, kon dat alleen maar in abstractie worden uitgedrukt. Kunst moest er zijn om de toeschouwer te motiveren bijna net zo creatief als de kunstenaar te zijn, om de suggestie van wat materieel niet realiseerbaar is - achter de kunst - tot ervaring te maken. |
Straatkunst Mexico City - Onbekende kunstenaar. 1987
Vergelijking met twee onbekenden
Hieronder vergelijken we - in navolging van Lois Lamya al-Faruqi - de Koran met islamitische kunst. Voor veel mensen is dat een vergelijking met twee onbekenden, maar het verheldert alleen maar beider vorm en inhoud. De arrogantie van de vergelijking is dat we de waarnemer bekend veronderstellen terwijl we meestal voor onszelf de grootste onbekende zijn.
De Koran vormt de basis voor kalligrafie, illuminatie illustratie op
zijn bladzijden. Daarbij wordt hij gereciteerd wat op zichzelf een schone kunst is. De Koran is daarmee zelf een kunstwerk. Het is een openbaringstekst met een unieke literaire vorm die de omgang met
de inhoud beïnvloedt. Zoals Lamya zegt: 'De Koran heeft een abstracte
benadering van realistische of naturalistische voorstellingen omdat hij de
chronologische verhaallijn als literair organisatorisch principe meestal niet
volgt.' (Inquiry, July 1986).
Verwijzingen naar bepaalde gebeurtenissen worden segmentarisch behandeld en herhaaldelijk vermeld, alsof de lezer al vertrouwd is met de verhalen en de karakters die erin voorkomen.
Het doel lijkt eerder om een boodschap ethisch en didactisch over te brengen dan om een verhaal te vertellen. Dit is opvallend omdat moslimvolken altijd grote verhalenvertellers hebben voortgebracht.
1. Abstract
De orde die in de Koran is aangebracht vormt in de ogen van moslims op zich een bijdrage tot zijn literaire kwaliteit. Die orde kunnen we misschien het beste 'abstract' noemen. Ook islamitische kunst - voor zover kunst die door moslims wordt gemaakt door hun wereld- en levensbeschouwing wordt beïnvloed - is abstract. De ‘oneindige patronen’ van islamitische kunst zijn abstract. Figuratieve afbeeldingen zijn niet volkomen afwezig, maar komen weinig voor. Zelfs wanneer figuratieve beelden uit de natuur worden gebruikt gebeurt dat op een gestileerde manier.
Hierdoor lijken het eerder elementen van ontkenning van naturalisme dan getrouwe afbeeldingen uit de natuur. In de moslimwereld is, vooral in India, Perzië en Turkije, figuratieve kunst - bijvoorbeeld in de vorm van miniaturen - gemaakt. Een andere manier om de figuratieve afbeelding tot kunstvorm te verheffen is de zoömorfische kalligrafie. Hierbij wordt door een spel met Arabische letters een herkenbaar levend wezen gevormd.
2. Modulen
Net als een islamitisch kunstwerk is de Koran verdeeld in literaire modulen - âyât en soera’s; verzen en hoofdstukken. Aya betekent letterlijk 'teken' omdat elk vers als een teken van Allah wordt beschouwd. Hoofdstuk is geen juiste vertaling van soera, omdat de soera's sterk in lengte verschillen. De Koran opent met soera Fatiha, dat veel in de gebeden wordt gebruikt. Daarna volgt de langste soera van de Koran en achterin staan de kortste soera's van de Koran. Er is dus een zekere regelmaat in afnemende lengte van soera's.
De modulen van de Koran zijn op zichzelf (be)staande segmenten die zowel per stuk als per hoofdstuk bevredigende mogelijkheden voor zowel voordracht als literaire schoonheid leveren.
De modulen hebben weinig of geen organische onderlinge relatie die een specifieke volgorde in het reciteren of voor de literaire schoonheid noodzakelijk zou kunnen maken.
In de zangerige recitatie van de korantekst, zijn waqfât (stops) - perioden van stilte - aangegeven,
die een duidelijke scheiding in orale modules van de muzikale weergave verzorgen.
Elk vers of hoofdstuk apart is compleet en niet afhankelijk van wat ervoor staat af wat erna komt. Ook in die betekenis kan het woord hoofdstuk voor soera verwarren, omdat met een nieuwe soera niet een afgesloten geheel wordt begonnen of afgesloten. Hoewel voor de verklaring van allerlei lagen van betekenis wel de een voor de ander wordt gebruikt.
Er zijn vijf betekenislagen tekst in de koran te onderscheiden.
Om te beginnen kunnen we onderscheid maken tussen de tekst die mede door historisch en cultureel bepaalde omstandigheden tot stand is gekomen en een ‘megatekst’ met een essentiële of universele relevantie. De megatekst neemt de context van de koran als openbaringstekst, de grammaticale en semantische compositie en de totale wereldvisie van de Koran in aanmerking. Elk vers dient binnen de relatieve betekenis van alle verzen die hetzelfde onderwerp behandelen te worden gezien. Er is dus steeds sprake van de verhouding van het deel tot het geheel.
Islamitische kunstwerken zijn vaak opgebouwd uit veel onderdelen of modules die worden gecombineerd om een groter geheel: het ontwerp of ‘design’ te vormen. Ieder van deze modulen vormt een eenheid die een bepaalde mate van climax en perfectie in zich draagt. Dit maakt het mogelijk maakt om het zelfstandig te zien. Tegelijkertijd vormt het een belangrijk onderdeel van een groter geheel.
De modulen van de Koran zijn op zichzelf (be)staande segmenten die zowel per stuk als per hoofdstuk bevredigende mogelijkheden voor zowel voordracht als literaire schoonheid leveren.
De modulen hebben weinig of geen organische onderlinge relatie die een specifieke volgorde in het reciteren of voor de literaire schoonheid noodzakelijk zou kunnen maken.
In de zangerige recitatie van de korantekst, zijn waqfât (stops) - perioden van stilte - aangegeven,
die een duidelijke scheiding in orale modules van de muzikale weergave verzorgen.
Elk vers of hoofdstuk apart is compleet en niet afhankelijk van wat ervoor staat af wat erna komt. Ook in die betekenis kan het woord hoofdstuk voor soera verwarren, omdat met een nieuwe soera niet een afgesloten geheel wordt begonnen of afgesloten. Hoewel voor de verklaring van allerlei lagen van betekenis wel de een voor de ander wordt gebruikt.
Er zijn vijf betekenislagen tekst in de koran te onderscheiden.
Om te beginnen kunnen we onderscheid maken tussen de tekst die mede door historisch en cultureel bepaalde omstandigheden tot stand is gekomen en een ‘megatekst’ met een essentiële of universele relevantie. De megatekst neemt de context van de koran als openbaringstekst, de grammaticale en semantische compositie en de totale wereldvisie van de Koran in aanmerking. Elk vers dient binnen de relatieve betekenis van alle verzen die hetzelfde onderwerp behandelen te worden gezien. Er is dus steeds sprake van de verhouding van het deel tot het geheel.
Islamitische kunstwerken zijn vaak opgebouwd uit veel onderdelen of modules die worden gecombineerd om een groter geheel: het ontwerp of ‘design’ te vormen. Ieder van deze modulen vormt een eenheid die een bepaalde mate van climax en perfectie in zich draagt. Dit maakt het mogelijk maakt om het zelfstandig te zien. Tegelijkertijd vormt het een belangrijk onderdeel van een groter geheel.
Hieronder vergelijken we de modulen in de Koran met die in islamitische architectuur
Letters vergelijken we met stenen, woorden met ramen, paragrafen met deuren, de openingspagina van een soera met een voorgevel, een fragment dat een verhaal vormt met een gebouw.
|
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
|
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
|
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
|
Een mededeling binnen een vers
Hier klikken om te bewerken.
|
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
|
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
|
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
|
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
Verzen van de koran zijn gecombineerd tot langere entiteiten van opeenvolgende combinaties. Dit kunnen korte hoofdstukken of secties binnen een langer hoofdstuk zijn.
Tien âyât (verzen) vormen bijvoorbeeld een ‘asjr (1/10). Een serie van ‘asjr-delen vormen een roeb’ (1/4). Vierkwarten vormen gecombineerd een hizb. Dit is een eenheid die op zichzelf 1/60 van de hele Koran vormt. Twee ahzâb vormen een djoez en dertig adjzâ vormen de complete Koran. Zelfs de âyât (verzenmodulen) zijn onderverdeeld in gescheiden regels door eindrijm en/of assonantie (gelijkheid van klinker of halfrijm). Zolang de betekenis van de korantekst niet wordt verdraaid kunnen de stops - perioden worden beëindigd met het voltooien van een soera (hoofdstuk), maar mag en kan ook stoppen bij elk vers of groep verzen, zelfs al zou die twee of meer soera’s overlappen. Elke recitatie kan worden begonnen of beëindigd waar de lezer wil. Het laat geen indruk na van beslissende ontwikkeling of dat het laatste woord ergens over is gezegd. |
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
Hier klikken om te bewerken.
Geen enkel ontwerp heeft één enkel punt van waaruit het, esthetisch gesproken, vertrekt. Noch is er sprake van een geleidelijke ontwikkeling naar één hoogtepunt of brandpunt.
Oneindige patronen van geluid, beeld en beweging tonen opeenvolgende combinaties van de basismodulen en/of hun herhalingen. Op die manier worden uitgebreide combinaties gecreëerd die ieder weer hun eigen onafhankelijke status en identiteit kunnen aannemen en tot uitdrukking brengen. Het islamitische ontwerp heeft soms een enorm aantal brandpunten. Dit vraagt om een manier van innerlijk waarnemen: zich geestelijk een beeld vormen - van hetgeen is waargenomen. Er is hier dus sprake van een zogenaamde ‘open exegese’. Eenieder kiest voor zijn/haar eigen uitleg… 
|
4. Herhaling
Een overvloed van zich herhalende (stijl)middelen is ook in de Koran een van de veel voorkomende kenmerken. Het wemelt in de Koran van ‘poetische creativiteit’ die resulteert in metrische of klankherhalingen. Naast regelmatig voorkomend enkellettergrepig of meerlettergrepig eindrijm, bevat de koran talrijke klankovereenkomsten en ‘rijm’ op andere plaatsen binnen de verzen.
Herhaling van metrische eenheden en van klinker en medeklinkerklanken, verrijken en verlevendigen de recitatie.
De herhaling van allerlei frasen en verzen dient om de didactische en esthetische boodschap te versterken.
De herhaling van ideeën, beeldspraak en uitdrukkingen worden tot de elementen van welsprekendheid of balâghah gerekend. De welsprekendheid en schoonheid van koranrecitatie behoort naar het gevoel van de moslims tot de bewijzen van de goddelijke oorsprong van de tekst.
Herhaling van metrische eenheden en van klinker en medeklinkerklanken, verrijken en verlevendigen de recitatie.
De herhaling van allerlei frasen en verzen dient om de didactische en esthetische boodschap te versterken.
De herhaling van ideeën, beeldspraak en uitdrukkingen worden tot de elementen van welsprekendheid of balâghah gerekend. De welsprekendheid en schoonheid van koranrecitatie behoort naar het gevoel van de moslims tot de bewijzen van de goddelijke oorsprong van de tekst.
Soera ar-Rahmân
De bekendste soera waarin een aya wordt herhaald, is soera ar-Rahmân, waarin van vers 13 tot en met 77, bijna om de aya, de indringende vraag wordt gesteld: 'Welke van de gunsten van uw Heer wilt u dan ontkennen?' Indien goed gereciteerd heeft dit een dramatisch effect op de toehoorders, die van dankbaarheid worden vervuld. Het recht om dit herhaaldelijk te vragen is inderdaad een hemels recht.
Herhaling in de kunst
Herhaling vormt een ander noodzakelijk kenmerk om de indruk van oneindigheid in een kunstwerk te leggen. Allerlei variëteiten van herhaling: herhaling van motieven, structurele modulen en opeenvolgende combinaties van kleinere entiteiten zijn terug te vinden in
- keramiek,
- illuminatietechnieken,
- licht en schaduwpartijen in baksteen, etc.
Met deze ‘ontkenning’ van eigenheid van de samenstellende delen proberen moslimkunstenaars een verhoogde en versterkte abstractie in het kunstwerk te bereiken. Dit is onder meer te zien in Muqarnamotieven in de bovenhoeken van portalen en zalen en filigraanachtige arabesken in en op stucwerk, zoals hieronder in
- keramiek,
- illuminatietechnieken,
- licht en schaduwpartijen in baksteen, etc.
Met deze ‘ontkenning’ van eigenheid van de samenstellende delen proberen moslimkunstenaars een verhoogde en versterkte abstractie in het kunstwerk te bereiken. Dit is onder meer te zien in Muqarnamotieven in de bovenhoeken van portalen en zalen en filigraanachtige arabesken in en op stucwerk, zoals hieronder in
Granada, het Alhambra
Die herhaling wordt uitgevoerd in een boeiend creatief proces. De islamitische kunst
is dynamisch en dwingt de toeschouwer zich door de vele modulen en opeenvolgende
combinaties te bewegen. Het oog fungeert daarbij als het ware als de lens van een camera. Het moet dezelfde beweeglijkheid en gefixeerde aandacht van zo’n
camera hebben. Het is werkelijk onmogelijk om het oneindige patroon in een enkele blik te bevatten. Maar als de toeschouwer eenmaal de boodschap en structuren gaat begrijpen, wordt zijn esthetische ervaring dieper. Hij ervaart dan de rust van het oneindige. Zoals Mevlana Rûmî het zegt: Voorbij de taal…
Wanneer ik denk aan rijm en verzen, zegt mijn geliefde:
Denk alleen aan Mijn vorm; Mijn naam…
Ik antwoord: kun je niet bij mij zitten en je verheugen,
O Rijm van mijn gedachten?…
Maar haar antwoord luidt:
'Wat zijn trouwens deze letters dat ze je geest zouden vervullen, wat zijn ze?'
'Waarom? Zij zijn de doorns die de druivenrank omringen…'
Voor jou zal ik de letters annuleren door middel van stem en taal
En uiteindelijk zal ik met jou een gesprek hebben voorbij alle letters,
Voorbij alle stem en taal.
is dynamisch en dwingt de toeschouwer zich door de vele modulen en opeenvolgende
combinaties te bewegen. Het oog fungeert daarbij als het ware als de lens van een camera. Het moet dezelfde beweeglijkheid en gefixeerde aandacht van zo’n
camera hebben. Het is werkelijk onmogelijk om het oneindige patroon in een enkele blik te bevatten. Maar als de toeschouwer eenmaal de boodschap en structuren gaat begrijpen, wordt zijn esthetische ervaring dieper. Hij ervaart dan de rust van het oneindige. Zoals Mevlana Rûmî het zegt: Voorbij de taal…
Wanneer ik denk aan rijm en verzen, zegt mijn geliefde:
Denk alleen aan Mijn vorm; Mijn naam…
Ik antwoord: kun je niet bij mij zitten en je verheugen,
O Rijm van mijn gedachten?…
Maar haar antwoord luidt:
'Wat zijn trouwens deze letters dat ze je geest zouden vervullen, wat zijn ze?'
'Waarom? Zij zijn de doorns die de druivenrank omringen…'
Voor jou zal ik de letters annuleren door middel van stem en taal
En uiteindelijk zal ik met jou een gesprek hebben voorbij alle letters,
Voorbij alle stem en taal.
5. Dynamiek in de Koran
Het lezen/reciteren van de Koran geeft de ervaring van
‘geleid worden’ door modulen en opeenvolgende combinaties.
In het geval van de Koran is er echter een seriematig/opeenvolgend proces van perceptie en waardering die op suggestieve wijze uitdaagt tot een ontwikkeling naar een eenmalige hoofdclimax en een daarop volgende conclusie.
De ervaring of impressie van totale eenheid is zwak en eigenlijk alleen door de individuele onderdelen in volgorde te ervaren krijgt de lezer of luisteraar greep op een gevoel van het geheel.
De levensbeschouwelijke intuïtie voor iets als 'de eeuwigheid' komt voort uit de toenemende gecompliceerdheid en de combinatie van dynamiek en hoeveelheid van beweging (momentum) die de oneindigheid van de patronen aan de waarnemer bekend maakt of suggereert.
In een aantal van de kortere soera's van het laatste dertigste deel van de Koran, djuz Amma, is die dramatische opbouw die tot een climax komt zowel in het reciet als in de betekenis duidelijk aanwezig:
'Bij de zon en haar ochtendlicht
en bij de maand als zij haar volgt
en bij de dag wanneer zij die onthult
en bij de nacht wanneer zij die bedekt
en bij de hemel en bij haar schepping
en bij de aarde en haar uitgestrektheid
- in bovenstaande zes verzen worden belangrijke kosmologische verschijnselen aangeroepen. Deze vormen de opbouw naar de climax die wordt gevormd door de mededeling:
Bij de Nafs (ego) en haar neiging tot perfectie. Hij (God) inspireerde haar wat slecht en goed voor haar is. (91:7-8) .
De profeet heeft over dit stadium van geestelijke groei gezegd: 'Hij die praktiseert volgens wat hij weet, krijgt van Allah kennis over dat wat hij niet weet.'
Dynamiek in de kunst
Het islamitisch ontwerp tracht het oog en de geest door haar vele modulen en opeenvolgende combinaties te leiden. Het hoopt daarmee een unieke esthetische ervaring te bewerkstelligen vanwege de combinatie van geometrisch patroon en spirituele inhoud. De uitdrukking, geometrie van de geest, geeft daar iets van weer.
Wanneer de toeschouwer eenmaal de boodschap en structuren gaat begrijpen verdiept zich de esthetisch ervaring. Anderen zullen gewoon zeggen: het is een kwestie van smaak!
Wanneer de toeschouwer eenmaal de boodschap en structuren gaat begrijpen verdiept zich de esthetisch ervaring. Anderen zullen gewoon zeggen: het is een kwestie van smaak!
veelzijdigheid
Hier klikken om te bewerken.
toegepaste veelzijdigheid schept ruimte
Hier klikken om te bewerken.
6. Tijd en ruimte
Van alle kunstwerken kan je zeggen dat er elementen van tijd (literatuur, muziek) of ruimte (beeldende kunst, architectuur) of van een combinatie van beide (dans en drama) een rol spelen.
Wanneer we dit letterlijk op dezelfde manier van toepassing verklaren voor islamitische kunst dan kan dat misleidend zijn. Vrijwel elk islamitisch kunstwerk weerspiegelt universeel relevante elementen van tijd en ruimte en dat heeft op een subtieler niveau met een oriëntatie in tijd te maken.
Hoewel islamitische beeldende kunst natuurlijk gebruik maakt van ruimtelijkheid, kan het eigenlijk alleen door middel van tijd werkelijk worden ervaren.
Het is normaal gesproken onmogelijk om het oneindige patroon in een enkele blik te bevatten. In plaats daarvan wordt het oog door een serie van gewaarwordingen geleid die ook achtereenvolgens dienen te worden genoten om tot inzichtelijke perceptie: ‘bevatten wat je ziet’, te komen.
De totaliteit kan niet op hetzelfde moment worden bevat; je leert het geheel pas kennen na de delen te hebben ervaren.
De noodzaak om de beeldende kunst van de islam ‘in de tijd’ te ervaren, is evenzeer aanwezig in de Koran, daar alle literaire werken tot de ‘tijdkunst’ behoren. Alleen is in dit geval, net als in alle islamitische kunstvakken, sprake van een volgorde in het proces van gewaarwording en waardering die de ontwikkeling naar één enkele climax of conclusie te boven gaat.
De globale indruk van eenheid (volledige perceptie) is zoals gezegd zwak en misschien is het alleen door de afzonderlijke onderdelen in een bepaalde volgorde te ervaren mogelijk voor de lezer, kijker of luisteraar om enigszins greep op het geheel te krijgen.
Het oog van de kijker wordt als het ware een camera die ontdekt hoe hij of zij, door onderdelen in een bepaalde volgorde te ervaren en genieten, het geheel kan ‘zien’. De andere zintuigen volgen zoveel mogelijk hetzelfde proces.
Wanneer we dit letterlijk op dezelfde manier van toepassing verklaren voor islamitische kunst dan kan dat misleidend zijn. Vrijwel elk islamitisch kunstwerk weerspiegelt universeel relevante elementen van tijd en ruimte en dat heeft op een subtieler niveau met een oriëntatie in tijd te maken.
Hoewel islamitische beeldende kunst natuurlijk gebruik maakt van ruimtelijkheid, kan het eigenlijk alleen door middel van tijd werkelijk worden ervaren.
Het is normaal gesproken onmogelijk om het oneindige patroon in een enkele blik te bevatten. In plaats daarvan wordt het oog door een serie van gewaarwordingen geleid die ook achtereenvolgens dienen te worden genoten om tot inzichtelijke perceptie: ‘bevatten wat je ziet’, te komen.
De totaliteit kan niet op hetzelfde moment worden bevat; je leert het geheel pas kennen na de delen te hebben ervaren.
De noodzaak om de beeldende kunst van de islam ‘in de tijd’ te ervaren, is evenzeer aanwezig in de Koran, daar alle literaire werken tot de ‘tijdkunst’ behoren. Alleen is in dit geval, net als in alle islamitische kunstvakken, sprake van een volgorde in het proces van gewaarwording en waardering die de ontwikkeling naar één enkele climax of conclusie te boven gaat.
De globale indruk van eenheid (volledige perceptie) is zoals gezegd zwak en misschien is het alleen door de afzonderlijke onderdelen in een bepaalde volgorde te ervaren mogelijk voor de lezer, kijker of luisteraar om enigszins greep op het geheel te krijgen.
Het oog van de kijker wordt als het ware een camera die ontdekt hoe hij of zij, door onderdelen in een bepaalde volgorde te ervaren en genieten, het geheel kan ‘zien’. De andere zintuigen volgen zoveel mogelijk hetzelfde proces.
Ruimtelijk ontwerp
7. Ingewikkelde details
De korantekst maakt gebruik van verschillende didactische werkvormen. De kracht en zwakte van ingewikkelde details is daarvan een voorbeeld. Details intrigeren en brengen gedachten op een spoor. Dit kan een sluier vormen, maar blijkt vaker een manier om tot begrip te komen. De lezer dient dus steeds opnieuw de soera’s van de Koran te 'ontleden' tot de korte stukken waaruit zij in werkelijkheid zijn opgebouwd. Dan worden die korte passages ‘teruggebracht’ tot de functie die zij voor een lezer van de Koran kunnen hebben.
Het zevende kenmerk van de schone kunst die door moslimvolken wordt voortgebracht, zijn die ingewikkelde details, ook die zijn naar het voorbeeld van de Koran gemodelleerd.
De stijlfiguur van naast elkaar geplaatste volzinnen die dezelfde zinsbouw hebben en elkaar ophelderen, in het bijzonder in de Hebreeuws, Aramees, Arabische taalfamilie, parallellisme (de eigenaardigheid dat de tweede helft van elk vers met ietwat andere worden dezelfde gedachte uitdrukt als de eerste helft); tegenstellend zinsverband; inversie (omgekeerde woordorde); prolepsis (voorop plaatsing); repetitio (herhaling); enumeratie (opsomming); metaforen; these-antithese-synthese; retorische vragen; 'waarom' vragen; leuzen en spreuken; eedformules en plechtige verzekeringen; theofanie; cryptische verzen; eschatologische en dramatische passages; archetypische verhaalfragmenten, gelijkenissen en allegorieën, zijn een aantal van de instrumenten van proza en poëzie die worden ingezet als stijlfiguren die in de uitwerking voor variatie en rijkdom van uitdrukking zorg dragen.
De vruchtbare overvloed van deze elementen, die vaak als de muzikale aspecten van de 'literaire Koran' worden aangeduid, verschaffen de luisteraar toegang tot de schoonheid en contemplatieve kant van de Koran. Wat we horen in de recitatie van de Koran kunnen we zien in bijvoorbeeld de islamitische bouwkunst.
Het zevende kenmerk van de schone kunst die door moslimvolken wordt voortgebracht, zijn die ingewikkelde details, ook die zijn naar het voorbeeld van de Koran gemodelleerd.
De stijlfiguur van naast elkaar geplaatste volzinnen die dezelfde zinsbouw hebben en elkaar ophelderen, in het bijzonder in de Hebreeuws, Aramees, Arabische taalfamilie, parallellisme (de eigenaardigheid dat de tweede helft van elk vers met ietwat andere worden dezelfde gedachte uitdrukt als de eerste helft); tegenstellend zinsverband; inversie (omgekeerde woordorde); prolepsis (voorop plaatsing); repetitio (herhaling); enumeratie (opsomming); metaforen; these-antithese-synthese; retorische vragen; 'waarom' vragen; leuzen en spreuken; eedformules en plechtige verzekeringen; theofanie; cryptische verzen; eschatologische en dramatische passages; archetypische verhaalfragmenten, gelijkenissen en allegorieën, zijn een aantal van de instrumenten van proza en poëzie die worden ingezet als stijlfiguren die in de uitwerking voor variatie en rijkdom van uitdrukking zorg dragen.
De vruchtbare overvloed van deze elementen, die vaak als de muzikale aspecten van de 'literaire Koran' worden aangeduid, verschaffen de luisteraar toegang tot de schoonheid en contemplatieve kant van de Koran. Wat we horen in de recitatie van de Koran kunnen we zien in bijvoorbeeld de islamitische bouwkunst.
Alhambra:
Oneindig patroon
Stijg boven tijd en ruimte uit,
ga aan de wereld voorbij
en wees jezelf tot een wereld
(Uit: de geheime rozentuin, Shabistari)
Tawriq
Het gecompliceerde geometrische rasterwerk en de daarbij gebruikte, steeds veranderende vormentaal, is oneindig in zijn mogelijkheden. Wat voor de buitenwereld Arabesk heet, wordt in het Arabisch Tawriq genoemd, wat zoiets betekent als het krijgen van knoppen en bladeren, bloemen, nieuwe takken, etc.
Het is dus een groeiend creatief proces waarin spanning bestaat tussen duurzaamheid en verandering. De plant of boom blijft dezelfde, maar de bladeren, knoppen, ontspruitende bloemen en vruchten zijn elk seizoen weer nieuw, per plant of boom verschillend en vermeerderen zich meestal.
De moslimkunstenaar beschouwt zich vaak als een brug tussen de (goddelijke) inspiratie en de onder zijn handen groeiende oogst van vormen en patronen. Het patroon kan greep krijgen op de chaos en ons de zichtbare wereld doen begrijpen. Het overbrugt de kloof tussen waarneming en concepten op veel doeltreffender wijze dan verwarrende afbeeldingen met hun beperkingen.
Stijg boven tijd en ruimte uit,
ga aan de wereld voorbij
en wees jezelf tot een wereld
(Uit: de geheime rozentuin, Shabistari)
Tawriq
Het gecompliceerde geometrische rasterwerk en de daarbij gebruikte, steeds veranderende vormentaal, is oneindig in zijn mogelijkheden. Wat voor de buitenwereld Arabesk heet, wordt in het Arabisch Tawriq genoemd, wat zoiets betekent als het krijgen van knoppen en bladeren, bloemen, nieuwe takken, etc.
Het is dus een groeiend creatief proces waarin spanning bestaat tussen duurzaamheid en verandering. De plant of boom blijft dezelfde, maar de bladeren, knoppen, ontspruitende bloemen en vruchten zijn elk seizoen weer nieuw, per plant of boom verschillend en vermeerderen zich meestal.
De moslimkunstenaar beschouwt zich vaak als een brug tussen de (goddelijke) inspiratie en de onder zijn handen groeiende oogst van vormen en patronen. Het patroon kan greep krijgen op de chaos en ons de zichtbare wereld doen begrijpen. Het overbrugt de kloof tussen waarneming en concepten op veel doeltreffender wijze dan verwarrende afbeeldingen met hun beperkingen.
De uit de eerste eeuw van de islam daterende Rotskoepel in Jeruzalem heeft vanaf het begin alle elementen die we nu als typerend voor 'islamitische kunst' beschouwen in zich verenigd. Het spelen met meetkundige patronen: een koepel op een octagon, de kalligrafie, de geometrische- en bloemarabesken, zijn van een rustgevende schoonheid die steeds opnieuw kan worden genoten.
In alle takken van kunst heeft dit non-figuratieve denken een doorbraak veroorzaakt - zeker voor die tijd, maar ook voor de daarop volgende eeuwen. Niet alleen in de architectuur of de externe en interne decoraties, maar in de bewerking van alle denkbare materiaal en de muziek en de schrijfkunst komt deze natuurlijke geneigdheid tot abstractie tot uitdrukking.
Het is misschien wel deze disciplinerende spanning tussen beperking en ontwikkeling die het creatieve vermogen, de productie en de vakkundigheid van de vroege moslimmeesters zo'n stimulans hebben gegeven dat zij een schijnbaar nooit eindigende stroom van abstract design zijn blijven ontwerpen.
De Koran spreekt herhaaldelijk van
· de dualiteit der geslachten
· het vrouwelijk en mannelijk beginsel (zakara-oensa/yin-yang)
· van de twee metgezellen waarvan de derde Allah was
· van rechts en links
· en van de weg van het midden
· van zeven hemelen
· en twaalf maanden
Zoals de mens zich geografisch en natuurkundig moest oriënteren in de ruimte was het ook nodig
oriëntatiepunten in de tijd aan te brengen. sommige van de aantallen die bij het benoemen van die 'oriëntatiepunten' het resultaat waren:
· de vier elementen, vuur, lucht, water, aarde,
· en de vijf zintuigen, zien, horen, voelen, ruiken, proeven,
· de zes richtingen of bewegingskrachten, voor, achter, links, rechts, onder, boven, zijn ook de vlakken van de kubus: de enige architectuur die de islam lange tijd kende, namelijk de Ka'ba (=kubus), het centrale heiligdom in Mekka.
· de zeven planeten en zeven dagen van de week, etc.
· de acht noten in een octaaf, etc.
Lâ ilâha illallâh: eenheid in veelheid
poging totsamenvatting
Het belangrijkste grondbeginsel van de islam: de kalima tawhied, het geloofsbeginsel lâ ilâha
illallâh: er is geen god dan dé God, is de meest heldere verklaring van eenheid van God.
De koran herhaalt voortdurend dat het deze God is die hemelen en aarde en al wat daartussen is heeft geschapen. Dit heeft zowel voor de islamitische kosmologie als voor het 'verbeelden' ervan
tot twee belangrijke principes geleid.
1. het beginsel van wezenlijke eenheid: wahdah, van al het bestaande, maar ook van alle 'wereldwezens' als gevolg van hun gemeenschappelijke oorsprong uit één bron.
2. er is geen god betekende dat al het figuratieve al goddelijk is verbeeld en niet meer verbeeld hoeft te worden.
De Koran biedt geen duidelijke regelgeving of aanwijzingen voor kunstuitingen terwijl islamitische
kunst in zekere zin wel is afgeleid van de vormgeving van de openbaring. Ook bij kunst is sprake van een voor de mens begrijpelijk gemaakte uitkristallisatie van de geest.
Het is een beetje de pretentie van deze website niet alleen over het creatieve proces in de islamitische kunst te gaan. Het wil daarvan ook een vonk laten overspringen!
In de loop van de veertien eeuwen islam hebben veel schrijvers de Koran genoemd als
creatieve basis en motivatie voor een groot aantal aspecten van de moslimbeschaving.
Niet alleen religieuze gebruiken en doctrines maar ook sociale gebruiken, economische praktijken en politieke concepten vinden hun oorsprong in koranverzen. Daarbij dient de Koran als aangever van creatief gedachtegoed waaruit steeds weer nieuwe ideeën worden geherinterpreteerd. Ook op het gebied van esthetische expressie zijn de schone kunsten een afgeleide van uitspraken van de
Koran. De ‘bewering’ van Kunst & Koran lijkt tijdloos en vanuit een hemels model aangereikt.
Dit vormt een spanning met het feit dat je je niet aan de geschiedenis kunt onttrekken; ook
al beweeg je je op het terrein van de esthetica in de islam. Vooral omdat er, in het islamitische cultuurgebied, naast een specifiek islamitische rechtswetenschap annex ethiek ook een 'wetenschap van de schoonheid' bestaat, een esthetica waarbinnen uiteenlopende ideeën worden ontwikkeld die de potentie bezitten iemand belangrijke sleutels aan de hand te doen voor een beter begrip van de kunst die wordt geproduceerd.
Het verband dat tot in details tussen de esthetische kwaliteiten van de Koran en van de islamitische
kunst in het algemeen wordt gesuggereerd, indien juist gesteld, kan toch alleen in de geschiedenis zelf tot uitdrukking zijn gekomen. De ‘geest van de islam’ zoals hier wordt getoond, kon wel eens een product van de eigen geschiedenis van een Nederlandse moslim zijn. Die kan bijvoorbeeld aanmerkelijk verschillen van de zienswijze van miljoenen anderen die in andere tijden en op andere
plaatsen maar met dezelfde authenticiteit anno 21ste eeuw hetzelfde vraagstuk pogen te beantwoorden.
Dit onderstreept het belang van de erkenning dat in culturen en godsdiensten, zo ook in de islam,
legitiem over tal van punten zeer uiteenlopend kan worden gedacht, ook wanneer die opvattingen in strijd komen met die van de moderne mens van de 21ste eeuw.
Over het algemeen wordt de islam door buitenstaanders als een iconoclastiche en conservatieve religie gezien die kunst beknot of verbied. Maar ook voor bepaalde moslims kan het vreemd
zijn om te zeggen dat islamitische kunst door de koran wordt geïnspireerd. Zij dachten dat‘goddelijke leiding’ verwerping van kunst betekende in plaats van ‘leiden tot’ islamitische kunst.
In beide gevallen betekent het onbegrip voor islamitische kunst en haar oorsprong. Waarom zouden we islamitische kunst met zijn kleuren, lijnen, bewegingen, vormen en geluiden dan als een op de Koran gebaseerde vorm van creativiteit moeten zien? Daarover zijn hele boeken geschreven, maar we beperken ons hier tot een korte samenvatting van drie redenen.
Allah wordt in de Koran beschreven als een transcendent Wezen waarvan geen visuele of andere
zintuiglijke waarneming mogelijk is. De eenheid en transcendentie van Allah komt onder meer tot uitdrukking in het begrip tawhied – eenheid of, indien actief geïnterpreteerd: éénmaken of verenigen. Dit idee wordt wel als de kernboodschap van de Koran gezien. Ook in islamitische kunst komt dit idee – vertaald naar de diverse media, zoals kleur, geluid, taal, etc. – nadrukkelijk naar voren. De Koran maakt in zijn gebruik van symbolen en metaforen zeker gebruik van zichtbare vormen in de schepping om het onzienlijke van de Schepper mee te representeren.
Het doel van de islamitische esthetiek kon niet worden bereikt met het afbeelden van de mens of de natuur. Het kon alleen worden benaderd door middel van het in werking stellen van de menselijke contemplatie. Een soort mediteren over kunst; menselijke creaties die de waarneming tot een intuïtie van het ware of de ultieme werkelijkheid zouden leiden.
De bedoeling van deze website is aan te geven dat de Koran als literaire compositie een inspiratie voor alle schone kunst is geweest. We kunnen daarnaast vaststellen dat islamitische kunst zijn belangrijkste bron vindt in het vervaardigen van de Koran als kunstwerk.
In de Koran wordt gezegd dat God elke zonde vergeeft, behalve afgoderij. Toch wordt ons leven gevuld met beelden. Hoeveel uur televisie-, kranten- en filmbeelden, nemen we tegenwoordig per dag tot ons? Zien en weten zijn verschillende dingen. Wij weten dat hemellichamen bepaalde bewegingen ten opzichte van elkaar maken. Maar we zien het als zonsondergang en eerste en laatste kwartier van de maan. Ook geloof beïnvloedt onze manier van ‘de dingen zien’.
Djalaloeddin Roemi wijdde er deze verzen aan:
'Het zal u dan bekend gemaakt worden
dat u nimmer voor Mijn ogen verborgen was
Ik ben als rede en intellect in uw boezem
ten tijde van vreugde en verrukking,
ten tijde van wanhoop en rouw.
In het uur dat het licht der rede wordt ontstoken
stijgt triomfgeschal op van de doden in de graven.'
Hier verstrengelen zich Gods zien en dat van de mysticus. Het is een kwestie van perspectief. Alles richt zich naar het oog van de kijker. Als een konische lichtbundel verzamelt zich de visie in het oog. Ieder van ons is daarmee het middelpunt van het heelal. De wereld ordent zich om ons heen, zoals in geopenbaarde teksten de wereld zich om God ordent. Maar Hij hoeft Zijn plaats ten opzichte van anderen niet te bepalen, alles richt zich immers op Hem als alomvattend middelpunt. Dit in tegenstelling met onze, slechts op één plaats verkerende, subjectieve blik waarmee wel een realiteit wordt gezien, maar dat is alleen de onze. Misschien is het vanwege dat menselijk tekort dat mensen zich vaak beelden hebben gemaakt en meestal van slechts één aspect van het goddelijke.
illallâh: er is geen god dan dé God, is de meest heldere verklaring van eenheid van God.
De koran herhaalt voortdurend dat het deze God is die hemelen en aarde en al wat daartussen is heeft geschapen. Dit heeft zowel voor de islamitische kosmologie als voor het 'verbeelden' ervan
tot twee belangrijke principes geleid.
1. het beginsel van wezenlijke eenheid: wahdah, van al het bestaande, maar ook van alle 'wereldwezens' als gevolg van hun gemeenschappelijke oorsprong uit één bron.
2. er is geen god betekende dat al het figuratieve al goddelijk is verbeeld en niet meer verbeeld hoeft te worden.
De Koran biedt geen duidelijke regelgeving of aanwijzingen voor kunstuitingen terwijl islamitische
kunst in zekere zin wel is afgeleid van de vormgeving van de openbaring. Ook bij kunst is sprake van een voor de mens begrijpelijk gemaakte uitkristallisatie van de geest.
Het is een beetje de pretentie van deze website niet alleen over het creatieve proces in de islamitische kunst te gaan. Het wil daarvan ook een vonk laten overspringen!
In de loop van de veertien eeuwen islam hebben veel schrijvers de Koran genoemd als
creatieve basis en motivatie voor een groot aantal aspecten van de moslimbeschaving.
Niet alleen religieuze gebruiken en doctrines maar ook sociale gebruiken, economische praktijken en politieke concepten vinden hun oorsprong in koranverzen. Daarbij dient de Koran als aangever van creatief gedachtegoed waaruit steeds weer nieuwe ideeën worden geherinterpreteerd. Ook op het gebied van esthetische expressie zijn de schone kunsten een afgeleide van uitspraken van de
Koran. De ‘bewering’ van Kunst & Koran lijkt tijdloos en vanuit een hemels model aangereikt.
Dit vormt een spanning met het feit dat je je niet aan de geschiedenis kunt onttrekken; ook
al beweeg je je op het terrein van de esthetica in de islam. Vooral omdat er, in het islamitische cultuurgebied, naast een specifiek islamitische rechtswetenschap annex ethiek ook een 'wetenschap van de schoonheid' bestaat, een esthetica waarbinnen uiteenlopende ideeën worden ontwikkeld die de potentie bezitten iemand belangrijke sleutels aan de hand te doen voor een beter begrip van de kunst die wordt geproduceerd.
Het verband dat tot in details tussen de esthetische kwaliteiten van de Koran en van de islamitische
kunst in het algemeen wordt gesuggereerd, indien juist gesteld, kan toch alleen in de geschiedenis zelf tot uitdrukking zijn gekomen. De ‘geest van de islam’ zoals hier wordt getoond, kon wel eens een product van de eigen geschiedenis van een Nederlandse moslim zijn. Die kan bijvoorbeeld aanmerkelijk verschillen van de zienswijze van miljoenen anderen die in andere tijden en op andere
plaatsen maar met dezelfde authenticiteit anno 21ste eeuw hetzelfde vraagstuk pogen te beantwoorden.
Dit onderstreept het belang van de erkenning dat in culturen en godsdiensten, zo ook in de islam,
legitiem over tal van punten zeer uiteenlopend kan worden gedacht, ook wanneer die opvattingen in strijd komen met die van de moderne mens van de 21ste eeuw.
Over het algemeen wordt de islam door buitenstaanders als een iconoclastiche en conservatieve religie gezien die kunst beknot of verbied. Maar ook voor bepaalde moslims kan het vreemd
zijn om te zeggen dat islamitische kunst door de koran wordt geïnspireerd. Zij dachten dat‘goddelijke leiding’ verwerping van kunst betekende in plaats van ‘leiden tot’ islamitische kunst.
In beide gevallen betekent het onbegrip voor islamitische kunst en haar oorsprong. Waarom zouden we islamitische kunst met zijn kleuren, lijnen, bewegingen, vormen en geluiden dan als een op de Koran gebaseerde vorm van creativiteit moeten zien? Daarover zijn hele boeken geschreven, maar we beperken ons hier tot een korte samenvatting van drie redenen.
Allah wordt in de Koran beschreven als een transcendent Wezen waarvan geen visuele of andere
zintuiglijke waarneming mogelijk is. De eenheid en transcendentie van Allah komt onder meer tot uitdrukking in het begrip tawhied – eenheid of, indien actief geïnterpreteerd: éénmaken of verenigen. Dit idee wordt wel als de kernboodschap van de Koran gezien. Ook in islamitische kunst komt dit idee – vertaald naar de diverse media, zoals kleur, geluid, taal, etc. – nadrukkelijk naar voren. De Koran maakt in zijn gebruik van symbolen en metaforen zeker gebruik van zichtbare vormen in de schepping om het onzienlijke van de Schepper mee te representeren.
Het doel van de islamitische esthetiek kon niet worden bereikt met het afbeelden van de mens of de natuur. Het kon alleen worden benaderd door middel van het in werking stellen van de menselijke contemplatie. Een soort mediteren over kunst; menselijke creaties die de waarneming tot een intuïtie van het ware of de ultieme werkelijkheid zouden leiden.
De bedoeling van deze website is aan te geven dat de Koran als literaire compositie een inspiratie voor alle schone kunst is geweest. We kunnen daarnaast vaststellen dat islamitische kunst zijn belangrijkste bron vindt in het vervaardigen van de Koran als kunstwerk.
In de Koran wordt gezegd dat God elke zonde vergeeft, behalve afgoderij. Toch wordt ons leven gevuld met beelden. Hoeveel uur televisie-, kranten- en filmbeelden, nemen we tegenwoordig per dag tot ons? Zien en weten zijn verschillende dingen. Wij weten dat hemellichamen bepaalde bewegingen ten opzichte van elkaar maken. Maar we zien het als zonsondergang en eerste en laatste kwartier van de maan. Ook geloof beïnvloedt onze manier van ‘de dingen zien’.
Djalaloeddin Roemi wijdde er deze verzen aan:
'Het zal u dan bekend gemaakt worden
dat u nimmer voor Mijn ogen verborgen was
Ik ben als rede en intellect in uw boezem
ten tijde van vreugde en verrukking,
ten tijde van wanhoop en rouw.
In het uur dat het licht der rede wordt ontstoken
stijgt triomfgeschal op van de doden in de graven.'
Hier verstrengelen zich Gods zien en dat van de mysticus. Het is een kwestie van perspectief. Alles richt zich naar het oog van de kijker. Als een konische lichtbundel verzamelt zich de visie in het oog. Ieder van ons is daarmee het middelpunt van het heelal. De wereld ordent zich om ons heen, zoals in geopenbaarde teksten de wereld zich om God ordent. Maar Hij hoeft Zijn plaats ten opzichte van anderen niet te bepalen, alles richt zich immers op Hem als alomvattend middelpunt. Dit in tegenstelling met onze, slechts op één plaats verkerende, subjectieve blik waarmee wel een realiteit wordt gezien, maar dat is alleen de onze. Misschien is het vanwege dat menselijk tekort dat mensen zich vaak beelden hebben gemaakt en meestal van slechts één aspect van het goddelijke.
